ડૉ. વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ (૧૨ ઓગષ્ટ ૧૯૧૯ – ૩૦ ડિસેમ્બર ૧૯૭૧) ભારતનાં અગ્રગણ્ય વૈજ્ઞાનિકોમાંના એક છે. તે ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમના પિતા ગણાય છે.
અમદાવાદની જાણીતી આઇ.આઈ.એમ, એન.આઇ.ડી સંસ્થાઓ તેમણે સ્થાપી હતી.

જન્મની વિગત ૧૨ ઓગસ્ટ,૧૯૧૯
અમદાવાદ, ગુજરાત

મૃત્યુની વિગત ૩૦ ડિસેમ્બર, ૧૯૭૧
થિરુવન્નથપુરમ માં કોવલમ, કેરાલા

રાષ્ટ્રીયતા : ભારતીય
અભ્યાસ : પી.એચ.ડી.
વ્યવસાય : વૈજ્ઞાનીક
કાપડ અને દવાનો કૌટુંબીક વ્યવસાય
વતન : અમદાવાદ

ખિતાબ : ભારતીય અંતરીક્ષ કાર્યક્રમના પિતા
પદ્મભૂષણ
પદ્મવિભૂષણ

જીવનસાથી : મૃણાલીની સારાભાઈ
સંતાન : કાર્તિકેય - મલ્લિકા
માતા-પિતા : સરલા - અંબાલાલ સારાભાઈ

શરુઆતના વર્ષૉ

વિક્રમ સારાભાઈનો જન્મ અમદાવાદ, ભારતના ધનાઢ્ય ઔદ્યોગિક પરિવારમાં થયો હતો. અંબાલાલ અને સરલાદેવીના આઠ સંતાનોમાંના તેઓ એક હતા. તેઓએ પ્રાથમિક શિક્ષણ નિષ્ણાત શિક્ષકો પાસેથી ઘરે જ મેળવ્યું. તેઓએ બનાવેલી આગગાડી આજે પણ વિક્રમ સારાભાઈ કોમ્યુનિટિ સેન્ટર, અમદાવાદમાં છે.

૧૯૪૦માં સેન્ટ જોહ્નસ કૉલેજમાંથી તેમણે ટ્રીપોસની પદવી મેળવી હતી અને ૧૯૪૭માં યુ.કે.ની કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી પી.એચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી.

કારકીર્દી

૧૯૪૧ થી ૧૯૪૬ દરમિયાન નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા ડૉ. સી.વી. રામનના માર્ગદર્શન નીચે ભારતીય વિજ્ઞાન સંસ્થાન, બેંગલોરમાં તેઓએ કૉસ્મીક રેઝ નો અભ્યાસ કર્યો. તેમની સોલર ફીઝીક્સ અને કૉસ્મીક રેઝ પ્રત્યેની જીજ્ઞાસા અને લગાવને લીધે તેઓએ દેશમાં વિવિધ જગ્યાએ અવકાશીય અવલોકન કેન્દ્રો સ્થાપ્યા. અમદાવાદની ભૌતિક અનુસંધાન પ્રયોગશાળા (ફીઝીકલ રીસર્ચ લેબોરેટરી-પી.આર.એલ.) ની ૧૯૪૭માં સ્થાપના પાછળ તેઓ નિમિત્ત છે.

ડૉ. હોમિભાભાના અવસાન પછી, ડૉ. સારાભાઈએ ભારતીય પરમાણુ શક્તિ સંસ્થાન (ઍટોમીક એનર્જી કમીશન ઓફ ઇન્ડીયા)માં તેમનું કાર્ય ચાલુ રાખ્યુ. ભારતના ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. અબ્દુલ કલામે કહ્યુ કે તેમના માટે ડૉ. સારાભાઈ સાથે કામ કરવું એક સદ્‌નસીબની વાત હતી. વૈજ્ઞાનીક ક્ષેત્રમાં તેમના કાર્ય સાથે તેમણે તેમના કાપડ અને દવાના કૌટુંબીક ધંધા પ્રત્યે પણ પુરતું ધ્યાન આપ્યું.

ભારતીય અવકાશીય કાર્યક્રમ

ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા (ઇસરો) ની સ્થાપના તેમની એક મહાન સિદ્ધિ છે. રશિયાના સ્પુટનીક લોંચ પછી, ભારત જેવા વિકાશશીલ દેશ માટે અવકાશ કાર્યક્રમની જરૂરિયાત તેમણે સરકારને સફળતાપૂર્વક સમજાવી.

ભારતના પ્રથમ રોકેટ લોંચીંગ કેન્દ્રની સ્થાપના માટે ડૉ. ભાભાએ ડૉ. સારાભાઈને સહકાર આપ્યો. આ કેન્દ્ર માટે કેરાલાના અરબી સમુદ્રના કિનારે થીરુવનંતપુરમ શહેર પાસે થુમ્બા ગામની વરણી કરવામાં આવી. તેને પસંદ કરવાનુ મુખ્ય કારણ તે વિષુવવૃતથી નજીક હોવાનું છે. તેમની ખૂબજ જહેમત બાદ નવેમ્બર ૨૧, ૧૯૬૩ના રોજ ભારતનું પ્રથમ રોકેટ સોડીયમ વેપર પેલોડ લઇને ઊડાવવામાં આવ્યું. યુ.એસ.ની અવકાશ સંસ્થા નાસા સાથેના સંવાદોના પરિણામે, જુલાઇ ૧૯૭૫-૧૯૭૬ દરમિયાન ઉપગ્રહ સંચાલિત ટેલિવિઝન ની પ્રાયોગીક ધોરણે શરૂઆત થઇ. ડૉ. સારાભાઈના પ્રયત્નોથી ૧૯૭૫માં ભારતીય ઉપગ્રહ આર્યભટ્ટને રશિયાના કોસ્મોડ્રોમથી પૃથ્વીની બહારની કક્ષામાં મુકવામાં આવ્યો.

અંગત જીવન

તેમના લગ્ન જાણીતા નૃત્યકાર મૃણાલીની સારાભાઈ સાથે થયા હતા. તેમને એક પુત્ર કાર્તિકેય અને એક પુત્રી મલ્લિકા છે. ૫૨ વર્ષની ઉંમરે ૩૦ ડિસેમ્બર, ૧૯૭૧ના રોજ તેમનું નિંદ્રામાં જ મૃત્યુ થયું હતુ.

પુરસ્કાર અને માનદ સ્થાનો
- ભટનાગર પુરસ્કાર (૧૯૬૨)
- ભૌતિક વિજ્ઞાન વિભાગના પ્રમુખ, ભારતીય વિજ્ઞાન મહાસભા (૧૯૬૨)
- પદ્મભૂષણ (૧૯૬૬)
- I.A.E.A ની શિબિરના પ્રમુખ (૧૯૭૦)
- 'પરમાણુ શક્તિનો શાંતિમય ઉપયોગ' પરની સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘની ચોથી શિબિરના પ્રમુખ (૧૯૭૧)
- પદ્મવિભૂષણ (૧૯૭૨)

સ્થાપના
- આઇ.આઇ.એમ. અમદાવાદ ની સ્થાપના.
- અટીરા (ATIRA-Ahmedabad Textile Industrial Research Association) ની સ્થાપના.

અન્ય માનદો

દક્ષિણ ભારતમાં આવેલું ત્રિવેન્દ્રમ કે જે તિરુવનંતપુરમ્ તરીકે પણ ઓળખાય છે તેમાં આવેલી સંશોધન સંસ્થાને તેમની યાદમાં વિક્રમ સારાભાઈ અવકાશ કેન્દ્રનું નામ આપવામાં આવ્યું છે. આ કેન્દ્રમાં રોકેટમાંના ભૌતિક અને પ્રવાહી ગતિવાહકો પર સંશોધન થાય છે.
અમદાવાદના બીજા ઉદ્યોગપતિઓ સાથે તેમણે આઇ.આઇ.એમ.ની સ્થાપના કરવામાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે.

ગુજરાતના એક મહાન સપૂતની આ વાત છે. નાની વયમાં આ ગુજરાતી સપૂતે એવી સિદ્ધિ મેળવી કે માત્ર ગુજરાતમાં કે ભારતમાં નહીં, દુનિયાભરમાં એણે પોતાના નામ અને કામનો ડંકો વગાડ્યો ! એના નામ અને કામને જાણીએ એ પહેલાં એના બાળપણનો એક સ-રસ પ્રસંગ જોઈએ.

દર વર્ષે ઉનાળાની ગરમીથી બચવા એના માતા-પિતા અમદાવાદથી દૂર દરિયાકિનારે કે પર્વત પરના કોઈ હિલ-સ્ટેશને જઈને રહેતા. પિતાનો પરિવાર પૈસેટકે સુખી અને સમૃદ્ધ. એટલે કુટુંબના બધા જ સભ્યો સાથે જ આવા સ્થળે જઈને રહેતા. ધંધાનું કામકાજ પણ એટલા દિવસ ત્યાંથી જ થતું.

એક વર્ષે સહુ સિમલા ગયા હતા. ત્યાં એક-દોઢ મહિના સુધી રહેવાના હતા. એટલે ધંધાના કામકાજ અંગે લગભગ દરરોજ બહારગામથી પિતાના નામની બધી ટપાલ સિમલામાં આવતી. માતા પણ સમાજસેવાનું કામ કરતાં હતાં. એટલે એમનાં નામની ટપાલ પણ આવતી. કુટુંબના બીજા સભ્યોના નામની ટપાલ પણ આવ્યા કરતી. આપણી આ કથાનો નાનકડો નાયક દરરોજ આ બધું જોયા કરતો. એ વખતે તો એ માત્ર છ-સાત વર્ષનો છોકરો. છતાં વાંચતા-લખતાં પૂરેપૂરું આવડે. એટલે દરરોજ બહારગામથી આવતા ટપાલના પત્રો માતા-પિતા કે કાકા વાંચતા હોય ત્યારે એને થતું : મારા નામની ટપાલ આવે તો ? તો હું પણ વટથી કવર ખોલી આ બધાની જેમ વાંચી શકું ને ?

આમ વિચાર કરી આ છોકરાએ એક યુક્તિ કરી. પિતાજીના સેક્રેટરી પાસેથી થોડાં કવર લીધાં. એ બધાં પર પોતાનું નામ અને સિમલાનું સરનામું ટાઈપ કરાવ્યું. અને પછી ? પછી શું કર્યું જાણો છો ? જાણશો તો જરૂર હસી પડશો. પછી એ છોકરાએ પોતે જ પોતાના પર પત્ર લખ્યો ! એ પત્રને પરબીડિયામાં બીડી બહાર જઈ ટપાલની પેટીમાં નાખી આવ્યો ! બીજે દિવસે ટપાલમાં એ ભાઈસાહેબના નામનું કવર ટપાલી આપી ગયો ! અને બીજાની જેમ એણે પણ કવર ખોલી વટથી પત્ર વાંચવા માંડયો. અને પછી તો આવો બનાવ દરરોજ બનવા માંડ્યો.
દરરોજ ટપાલમાં આ છોકરાના નામનો પત્ર આવે જ ! માતા-પિતાને નવાઈ લાગવા માંડી. આ છોકરા પર દરરોજ કોના પત્રો આવતા હશે ? એક દિવસ પિતાજીએ પૂછ્યું : ‘બેટા, હમણાં-હમણાં દરરોજ તારા નામની ટપાલ આવે છે… તને રોજ રોજ કોણ પત્ર લખે છે ?’ પિતાના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પુત્ર હસી પડ્યો ને બોલ્યો : ‘પપ્પાજી, હું જ લખું છું.’

હવે હસવાનો વારો પિતાજીનો આવ્યો. હસતાં હસતાં એમણે પૂછ્યું : ‘તું જ પત્ર લખે છે ! તું જ તને પત્ર લખે છે ? કેમ બેટા ?’ દીકરાએ પછી આખી વાત નિખાલસથી કહી. દીકરાની આખી વાત સાંભળી પરિવારના બધા સભ્યો ખુશ થયા.

પોતાના નામની ટપાલ આવે એ માટે બાળપણમાં આવી અનોખી યુક્તિ અજમાવનાર આ બાળક મોટો થઈને એટલો મહાન થયો કે પછી તો દુનિયાભરમાંથી એના નામની ટપાલ દરરોજ થોકબંધ આવવા માંડી. અને એ બધી ટપાલ વાંચવા ને એનો જવાબ તૈયાર કરવા એને ખાસ સેક્રેટરી રાખવા પડ્યા ! ગુજરાતના એ મહાન સપૂત એટલે ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈ. આપણે સહુએ ગૌરવ લેવા જેવી હકીકત એ છે કે એમણે અંતરિક્ષ વિજ્ઞાનમાં એટલી બધી સિદ્ધિ મેળવી કે માત્ર ભારતમાં જ નહીં દુનિયાભરમાં એમનું નામ વિખ્યાત થઈ ગયું.
12 મી ઑગસ્ટ 1919 નો એ દિવસ હતો. એ દિવસે હિન્દુ ભાઈ-બહેનોના બહુ પવિત્ર રક્ષાબંધનનો તહેવાર હતો. એ શુકનિયાળ દિવસે અમદાવાદમાં એમનો જન્મ થયો. પિતાનું નામ અંબાલાલ, માતાનું નામ સરલાબહેન. દાદાનું નામ સારાભાઈ. એ નામ પછી તો અટક જેવું બની ગયું. વિક્રમભાઈ એટલે તો ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈ તરીકે જ ઓળખાયા.

ડૉ. હોમી ભાભાની જેમ એમના આ મિત્રનો જન્મ પણ બહુ ધનવાન કુટુંબમાં થયો હતો. પિતા અંબાલાલ સારાભાઈ મોટા ઉદ્યોગપતિ હતા. શિક્ષણમાં એમને ખૂબ રસ. માતાજી સરલાબહેન પણ શિક્ષણ, સેવા અને સંસ્કારનાં આગ્રહી. આમ શ્રીમંત, સંસ્કારી અને સેવાભાવી કુટુંબમાં વિક્રમભાઈનું ઘડતર થયું. વિક્રમભાઈ કોઈ નિશાળમાં જઈને ભણ્યા ન હતા.

એમના પિતા શેઠ અંબાલાલ સારાભાઈએ પોતાના બંગલામાં જ ઉત્તમ શિક્ષકોને બોલાવી વિક્રમભાઈને શિક્ષણ અપાવ્યું હતું. આમ પંદર-સોળ વર્ષની વય સુધી વિક્રમભાઈ ઘરમાં રહીને જ ભણ્યા. એમના એ ઘરમાં પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ, ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, દીનબંધુ એન્ડ્રુઝ અને બીજા ઘણા મહાપુરુષો આવતા. બાળક વિક્રમભાઈને એ સહુને જોવાનો, મળવાનો, એમની વાતો સાંભળવાનો બહુ મોટો લાભ મળ્યો. વિક્રમભાઈના ઘડતરમાં આ હકીકતે મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો.

વિક્રમભાઈ નિશાળમાં ભણ્યા ન હતા; પણ મેટ્રિકની પરીક્ષા માટે નિશાળ મારફત જ ફોર્મ ભરવું પડે એવું હતું. એટલે અમદાવાદની એક જાણીતી શાળા – આર.સી. હાઈસ્કૂલ – દ્વારા ફોર્મ ભરી વિક્રમભાઈએ મેટ્રિકની પરીક્ષા પસાર કરી. એ પછી બે વર્ષ અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાં વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરી તેઓ ઈંગલૅન્ડ ગયા. ત્યાંથી 1939માં વીસ વર્ષની વયે કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્થાતક થયા અને ત્યાં જ ભૌતિકશાસ્ત્ર – ફિઝીક્સ – ના વિષયમાં આગળ અભ્યાસ કરવા લાગ્યા.

એટલામાં બીજું વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું અને વિક્રમભાઈને અભ્યાસ અધૂરો મૂકી ભારત પાછા ફરવું પડ્યું. સ્વદેશ આવી તેઓ બૅંગલોરની સંશોધન સંસ્થામાં જોડાયા અને ભૌતિક વિજ્ઞાનમાં સંશોધન કરવા લાગ્યા. એ સંસ્થામાં એમને સર સી.વી. રામન જેવા મહાન વિજ્ઞાની માર્ગદર્શક તરીકે મળ્યા. ડૉ. હોમી ભાભાનો પણ ત્યાં પરિચય થયો. વિક્રમભાઈએ તેનો પૂરતો લાભ લઈને ત્યાંથી અનુસ્નાતકની ડિગ્રી મેળવી.

દરમ્યાન, પાંચ વર્ષ પછી બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું ત્યારે વિક્રમભાઈ ફરી કેમ્ર્બિજ ગયા અને ત્યાંથી ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પી.એચ.ડી ની ડિગ્રી મેળવી. પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે વિદેશમાં શિક્ષણ મેળવી ડૉ. વિક્રમભાઈ ભારત પાછા આવ્યા.

અહીં આવી એમણે ભૌતિક વિજ્ઞાનની એક પ્રયોગશાળા અમદાવાદમાં શરૂ કરી. આજે આ સંસ્થા ‘ફિઝીકલ રીસર્ચ લેબોરેટરી’ નામે અંતરિક્ષ વિજ્ઞાનના અભ્યાસ અને સંશોધનમાં બહુ મૂલ્યવાન કામ કરે છે. એ પછી વિક્રમભાઈએ કાશ્મીરમાં તેમજ દક્ષિણ ભારતમાં તિરૂઅનંતપુરમ અને કોડાઈમાં પણ આવી પ્રયોગશાળાઓ શરૂ કરાવી.

એમના પ્રયાસથી અમદાવાદમાં ATIRA નામની કાપડ ઉદ્યોગ માટેની સંશોધન સંસ્થા તથા IIM ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેનેજમેન્ટ જેવી રાષ્ટ્રિય કક્ષાની સંસ્થાનો જન્મ થયો. અમદાવાદની મેનેજમેન્ટ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ IIMA આજે ભારતભરની આવા પ્રકારની શ્રેષ્ઠ સંસ્થા મનાય છે. ડૉ. વિક્રમભાઈએ આવી 30થી વધુ સંસ્થાઓની સ્થાપના કરી ઉદ્યોગ અને વિજ્ઞાન-જગતની બહુ મોટી સેવા કરી છે.

ડૉ. વિક્રમભાઈની આવી સેવાની કદર કરી ભારત સરકારે ઈ.સ. 1962માં દેશના અંતરિક્ષ (અથવા અવકાશ) સંશોધન કાર્યની સઘળી જવાબદારી એમને સોંપી. ISRO – ઈન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઈઝેશન – તરીકે ઓળખાતી આ સંસ્થાએ અંતરિક્ષ સંશોધનમાં ઉત્તમ કામગીરી કરી છે.
ડૉ. વિક્રમભાઈએ અંતરિક્ષ વિજ્ઞાનમાં સંશોધનનો ખૂબ વિકાસ કર્યો. આને પરિણામે આપણો દેશ અંતરિક્ષમાં ઉપગ્રહો મોકલવામાં સફળ થયો છે.

આવા ઉપગ્રહો – સેટેલાઈટની મદદથી આપણે ટેલિવિઝન પર જુદી જુદી ચેનલો દ્વારા દુનિયાભરમાં બનતાં બનાવો તત્કાલ નજરોનજર ઘેરબેઠાં જોઈ શકીએ છીએ. પરદેશમાં દૂર દૂર વસતાં આપણા મિત્રો સ્વજનો સાથે વાતો કરી શકીએ છીએ. અવકાશ વિજ્ઞાનમાં આવી જાદુઈ લાગે એવી સિદ્ધિઓ ભારતે હાંસલ કરી પણ ડૉ. વિક્રમભાઈ પોતે એમના જીવનકાળ દરમ્યાન એ જોઈ ન શક્યા. 1971માં માત્ર બાવન વર્ષની નાની વયે અચાનક એમનું અવસાન થયું. જીવનની છેલ્લી ક્ષણ સુધી અવકાશી સંશોધનમાં વ્યસ્ત રહી ડૉ. વિક્રમભાઈએ આમ વિજ્ઞાન-જગતની ઉત્તમ સેવા કરી.

સિદ્ધિઓ:

ડૉ. સારાભાઇને ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમના પિતા તરીકે માનવામાં આવતું હતું; તેઓ એક મહાન સંસ્થા બિલ્ડર હતા અને વિવિધ ક્ષેત્રોમાં મોટી સંખ્યામાં સંસ્થાઓ સ્થાપવા અથવા સ્થાપવામાં મદદ કરી હતી. અમદાવાદમાં ફિઝિકલ રિસર્ચ લેબોરેટરી (પીએલએલ) ની સ્થાપના કરવામાં તેમણે મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.

1947 માં કેમ્બ્રિજથી સ્વતંત્ર ભારત પરત ફર્યા પછી, તેમણે અમદાવાદમાં ઘર નજીક એક સંશોધન સંસ્થાને સમાપ્ત કરવા માટે પોતાના પરિવાર અને મિત્રો દ્વારા સંચાલિત ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટને પ્રોત્સાહન આપ્યું. આમ, વિક્રમ સારાભાઈએ 11 નવેમ્બર, 1947 ના રોજ અમદાવાદમાં ફિઝિકલ રિસર્ચ લેબોરેટરી (પીએલએલ) ની સ્થાપના કરી હતી. તે સમયે તેઓ માત્ર 28 હતા. સરાભાઈ સર્જક અને સંસ્થાનો ખેડૂત હતા અને તે દિશામાં પ્રથમ પગલું હતું. વિક્રમ સારાભાઈએ 1966-19 71 ના પીએલએલની સેવા આપી હતી.

તે અણુ ઊર્જા કમિશનના અધ્યક્ષ પણ હતા. અમદાવાદ સ્થિત અન્ય ઉદ્યોગપતિઓ સાથે તેમણે ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેનેજમેન્ટ, અમદાવાદની રચનામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.

ડૉ. સરાભાઈ દ્વારા સ્થાપિત કરાયેલા કેટલાક સૌથી જાણીતા સંસ્થાઓ છે:

1. ફિઝિકલ રિસર્ચ લેબોરેટરી (પીઆરએલ), અમદાવાદ
2. ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેનેજમેન્ટ (આઇઆઇએમ), અમદાવાદ
3. કોમ્યુનિટી સાયન્સ સેન્ટર, અમદાવાદ
4. પર્ફોમિંગ આર્ટસ, અમદાવાદ (તેમની પત્ની સાથે) માટે દર્પણ એકેડેમી.
5. વિક્રમ સારાભાઈ અવકાશ કેન્દ્ર, તિરુવનંતપુરમ
6. સ્પેસ એપ્લીકેશન સેન્ટર, અમદાવાદ (સરાભાઈ દ્વારા સ્થાપિત છ સંસ્થાઓ / કેન્દ્રોને મર્જ કર્યા પછી આ સંસ્થા અસ્તિત્વમાં આવી)
7. ઝડપી બ્રીડર ટેસ્ટ રિએક્ટર (એફબીટીઆર), કલ્પકકમ
8. Varaiable ઊર્જા સાયક્લોટ્રોન પ્રોજેક્ટ, કલકત્તા
9. ઈલેક્ટ્રોનિક્સ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (ઈસીઆઈએલ), હૈદરાબાદ
10. યુરેનિયમ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (યુસીઆઇએલ), જાદુગદા, બિહાર

ભારતીય સ્પેસ પ્રોગ્રામ ઇન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઇઝેશન (ઇસરો) ની સ્થાપના તેમની સૌથી મોટી સિદ્ધિઓમાંની એક હતી. રશિયન સ્પુટનિક લોન્ચ પછી ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશ માટે સ્પેસ પ્રોગ્રામના મહત્વની સરકારને સફળતાપૂર્વક ખાતરી થઈ. ડૉ. સરાભાઈએ તેમના અવસરે સ્પેસ પ્રોગ્રામના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો: "એવા કેટલાક એવા છે કે જેઓ વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાં અવકાશી પ્રવૃત્તિઓની સુસંગતતા અંગે પ્રશ્ન કરે છે.

અમારા માટે, હેતુની કોઈ અનિશ્ચિતતા નથી.અમે આર્થિક રીતે અદ્યતન રાષ્ટ્રો સાથે ચંદ્ર અથવા ગ્રહોની શોધમાં કલ્પના કરવાની કલ્પના નથી. અવકાશ-ફ્લાઇટ. " "પરંતુ અમને ખાતરી છે કે જો આપણે રાષ્ટ્રીય સ્તરે અર્થપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવીશું, અને રાષ્ટ્રોના સમુદાયમાં, આપણે અદ્યતન ટેકનોલોજીના ઉપયોગથી માણસ અને સમાજના વાસ્તવિક સમસ્યાઓ માટે બીજું કંઈ જ નહીં."

ડો. હોમી જહાંગીર ભાભ, ભારતના અણુ વિજ્ઞાન કાર્યક્રમના પિતા તરીકે વ્યાપક રીતે ગણવામાં આવે છે, જેમાં ડૉ. સારાભાઇએ ભારતમાં પ્રથમ રોકેટ લોન્ચિંગ સ્ટેશન સ્થાપવામાં સહાય કરી હતી. આ કેન્દ્ર અરબી સમુદ્રની કિનારે તિરુવનંતપુરમ નજીક થુમ્બામાં સ્થાપવામાં આવ્યું હતું, મુખ્યત્વે વિષુવવૃત્તની નિકટતાને કારણે. ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, કર્મચારીઓ, સંચાર લિંક્સ અને લોંચ પેડ સ્થાપવામાં નોંધપાત્ર પ્રયાસ કર્યા બાદ, ઉદ્ઘાટનનું ફ્લાઇટ 21 નવેમ્બર, 1 9 63 ના રોજ સોડિયમ વરાળ પેલોડ સાથે લોન્ચ કરવામાં આવી હતી.

1 9 66 માં ડૉ. સરાભાઈના નાસા સાથેના સંવાદના પરિણામે, સેટેલાઈટ ઇન્સ્ટ્રક્શનલ ટેલિવિઝન પ્રયોગ (એસઇટીઇટી) જુલાઇ 1975 - જુલાઈ 1976 (જ્યારે ડૉ. સરાભાઈ ન હતા) દરમિયાન શરૂ કરવામાં આવી હતી.

ડૉ. સારાભાઇએ ભારતીય સેટેલાઈટના બનાવટ અને પ્રક્ષેપણ માટે એક પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યો. પરિણામે, પ્રથમ ભારતીય સેટેલાઇટ, આર્યભટ્ટ, 1975 માં રશિયન કોસોડ્રોમમથી ભ્રમણકક્ષામાં મૂકવામાં આવ્યું હતું.

ડૉ. સારાભાઈ વિજ્ઞાન શિક્ષણમાં ખૂબ જ રસ ધરાવતા હતા અને 1966 માં અમદાવાદ ખાતે કોમ્યુનિટી સાયન્સ સેન્ટરની સ્થાપના કરી હતી. આજે, કેન્દ્રને વિક્રમ એ સારાભાઈ કોમ્યુનિટી સાયન્સ સેન્ટર કહેવામાં આવે છે.

પુરસ્કારો

પુરસ્કારો શાંતિ સ્વરૂપ ભટનાગર પુરસ્કાર (1 9 62) પદ્મ ભૂષણ (1966) પદ્મ વિભૂષણ, મરણોત્તર (મૃત્યુ પછી) (1972) પ્રતિષ્ઠિત સ્થિતિ ફિઝિક્સ વિભાગના પ્રમુખ, ભારતીય વિજ્ઞાન કોંગ્રેસ (1 9 62) આઇ.એ. એ.આ.ના જનરલ કોન્ફરન્સના પ્રમુખ, વેરિના (1970) વાઇસ-પ્રેસિડેન્ટ, 'અણુ ઊર્જાના શાંતિપૂર્ણ ઉપયોગો' (1971) પર ફોર્થ યુ.એન. કોન્ફરન્સ સન્માન વિક્રમ સારાભાઈ સ્પેસ સેન્ટર, (વીએસએસસી), કેરળ રાજ્યની રાજધાની તિરુવનંતપુરમ (ત્રિવેન્દ્રમ) માં સ્થિત રોકેટ માટે ઘન અને પ્રવાહી પ્રોપેલન્ટ્સમાં વિશિષ્ટ સંશોધન સંસ્થા, તેની સ્મૃતિમાં નામ આપવામાં આવ્યું છે.

1974 માં, સિડની ખાતેના આંતરરાષ્ટ્રીય ખગોળશાસ્ત્રીય સંઘે નક્કી કર્યું હતું કે શાંતિકતાના સમુદ્રમાં ચંદ્ર આક્રમણના બેસેલને ડૉ. સરાભાઈ ક્રટર તરીકે ઓળખવામાં આવશે.

"Suvichar"

અવાજની મધ્યમાં સંગીત સાંભળનાર તે મહાન વસ્તુઓ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
એક એવા ઉમદા વ્યક્તિઓ ઇચ્છે છે કે જેઓ પોતાની જાતને વિશ્વાસ આપવાની જરૂર નથી કે તેઓ નેતાઓ છે.
અમે અમારા વૈજ્ઞાનિકો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ જો તેઓ બહારના પરામર્શમાં જોડાયેલા હોય અમે હાથીદાંતના ટાવરને સર્વથા પ્રોત્સાહન આપીએ છીએ

Summary

14 ભારતીય સ્પેસ પ્રોગ્રામના પિતા, વિક્રમ સારાભાઈ દ્વારા પ્રેરણાત્મક અવલોકનો, કોણ દેશમાં પ્રથમ સેટેલાઈટ લોન્ચ કરી હતી.

વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ એ ભારતના સ્પેસ પ્રોગ્રામના આગેવાન હતા. વિજ્ઞાન અને તકનીકના ક્ષેત્રે સર્વવ્યાપી વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે તેમણે કેટલીક સંસ્થાઓ સ્થાપવામાં મદદ કરી. ગુજરાતના પ્રતિષ્ઠિત અને પરોપકારી સરાભાઈ પરિવારના પુત્ર, તેમણે સમાજને પાછા આપવાની પરંપરા સાથે ચાલુ રાખ્યું.

સરાભાઈના પરિવારના સભ્યો તેમના લગ્ન સમારંભમાં હાજર ન હતા કારણ કે તેઓ ભારત છોડો ચળવળના સક્રિય સહભાગીઓ હતા. બ્રિટિશરોએ દેશ છોડ્યા પછી દેશના વૈજ્ઞાનિક કૌશલ્યોના વિસ્તરણની જવાબદારી સરાભાઈએ લીધી. તેમણે ફિઝિકલ રિસર્ચ લેબોરેટરીની સ્થાપના માટે ફંડનું લોબિંગ કર્યું અને ભારતીય સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઇઝેશનની સ્થાપના પણ શરૂ કરી.

સારાભાઈએ હોમી જહાંગીર ભાભ સાથે દેશના પ્રથમ રોકેટ લોન્ચિંગ સ્ટેશનની સ્થાપના કરી હતી. ભારતના સ્પેસ પ્રોગ્રામના પિતા વિક્રમ સારાભાઈ એ પણ એવા માણસ હતા કે જેણે ટેલિવિઝન અને કેબલને ભારતમાં લાવ્યો. તે સરાભાઈના પ્રયત્નોના આગ્રહ પર હતો કે ભારત દેશોના ક્લબમાં જોડાયા છે જેણે પોતાના ઉપગ્રહ શરૂ કર્યો.

સરાભાઈની આગેવાની હેઠળ વૈજ્ઞાનિકોની ટીમ દ્વારા આર્યભટ્ટ પ્રથમ ઉપગ્રહ બનાવવામાં આવ્યો હતો. તેમણે અમદાવાદ ખાતે દેશના બીજા ક્રમાંકમાં પ્રીમિયર મેનેજમેન્ટ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ આઇઆઇએમ સ્થાપવામાં મદદ કરી. વિખ્યાત વૈજ્ઞાનિક અને દાનવીર વિક્રમ સારાભાઈ દ્વારા આ પ્રેરણાત્મક અવલોકનો તેમના વ્યક્તિત્વની મહાનતા માટે વસિયતનામું રજૂ કરે છે.